Ziet u zichzelf al lopen naar uw werk met een koffer-stencilmachine in de hand? In de late 19e eeuw was dit geen uitzondering. Inmiddels hebben het fotokopieerapparaat en de printer het stencilen overgenomen, maar in de collectie van GRID Grafisch Museum Groningen worden nog altijd verschillende koffer-stencilmachines bewaard.

Het kofferformaat gaf de mogelijkheid om de stencilmachine mee te nemen naar werk of school waar men documenten als brieven en lesmateriaal relatief snel kon vermenigvuldigen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakte het verzet gebruik van (koffer-)stencilmachines om in het geheim kranten en pamfletten te verspreiden. De koffer-stencilmachine bood uitkomst aan de wens om documenten meerdere keren te vermenigvuldigen en is daarom een belangrijke uitvinding.

De Engelse benaming voor de koffer-stencilmachine Mimeograph komt van het Griekse woord ‘mimeesthai’ (imiteren) en ‘graphos’ (schrijven). De techniek van de koffer-stencilmachine is feitelijk een toegepaste zeefdruk, een vorm van doordruk. Zowel de koffer-stencilmachine als de zeefdruk werken met het principe van doordrukken van inkt op bepaalde plekken. Het moedervel (stencil) bestaat uit een laag was met daaronder een inkt-doorlatende laag van geïmpregneerd langvezelig papier. Door het verwijderen van de was ontstaan plekken waar inkt kan worden doorgelaten. De inkt wordt met een rakel (een soort ruitenwisser) door de gaatjes van het moedervel gedrukt. Het onderliggende papier wordt daarmee een kopie van het moedervel. Het principe van de koffer-stencilmachine en van de doordruk zien we tegenwoordig onder andere terug in de risograaf, die op zaal te zien én te gebruiken is. De inkt wordt door het sjabloon op het papier gedrukt.

De periode 1870-1890 was een vruchtbare tijd voor de ontwikkeling van de (koffer-)stencilmachine. Voortdurend werden patenten geclaimd. Van de beroemde Amerikaanse uitvinder en zakenman Thomas Edison tot de Italiaanse student Eugenio de Zuccato. De Hongaar David Gestetner werd uiteindelijk een van de meest succesvolle uitvinders en fabrikanten van de stencilmachine. De naam Gestetner was zelfs bijna een synoniem voor stencilen.

De erfenis van deze uitvinders is te zien in GRID Grafisch Museum Groningen, waar de geur van inkt u tegemoetkomt bij het openen van de koffer-stencilmachines. Het brengt in herinnering dat het gemak van het vermenigvuldigen van documenten niet altijd vanzelfsprekend is geweest.